Mở lối hồi sinh cho di sản 500 năm tuổi

Khẳng định giá trị, mở lối bảo tồn bền vững

PGS.TS Nguyễn Thị Thu Phương - Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch (Bộ VH,TT&DL) xác nhận, vào hồi 16 giờ 8 phút giờ Việt Nam, tức 14 giờ 38 phút giờ New Delhi - ngày 9/12, tại Kỳ họp lần thứ 20 của Ủy ban liên chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO, “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” chính thức được ghi danh.

Từ năm 2018, Bắc Ninh phối hợp cùng Viện Văn hóa Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch triển khai xây dựng hồ sơ đề cử quốc gia, đề nghị UNESCO đưa vào danh sách “Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp”. Quá trình xây dựng hồ sơ trải qua nhiều hoạt động, như kiểm kê, nghiên cứu chuyên sâu, quảng bá hình ảnh, tổ chức hội thảo khoa học quốc tế, mở lớp đào tạo…

“Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” được ghi danh không chỉ có ý nghĩa công nhận giá trị văn hóa, mà còn mở ra cơ hội bảo vệ di sản. Sau khi ghi danh sẽ có hành lang pháp lý để thực hiện các chính sách, thu hút nguồn lực trong và ngoài nước để phát triển làng nghề, cải thiện sinh kế giúp nghệ nhân giữ gìn di sản”, PGS.TS Nguyễn Thị Thu Phương cho biết.

Theo hồ sơ, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ hình thành khoảng 500 năm trước, là dòng tranh mộc bản in trên giấy dó, sử dụng màu sắc từ nguyên liệu tự nhiên. Thời hưng thịnh, hàng trăm hộ gia đình ở Đông Hồ tham gia làm nghề. Sau năm 1950, nghề dần mai một và cho đến nay chỉ còn bốn gia đình duy trì.

Suốt 500 năm qua, ngũ sắc Đông Hồ vẫn giữ trọn bản tính tự nhiên: Trắng từ bột điệp biển, đỏ từ sỏi son, vàng từ hoa hòe, xanh từ lá chàm và đen từ tro lá tre. Người làng Hồ vẫn cần mẫn giã điệp, lọc chàm, sao hòe như thuở cha ông. Chính những sắc màu mộc mạc ấy đã tạo nên giá trị thẩm mỹ riêng, khiến giới họa sĩ trong và ngoài nước thừa nhận một bản sắc không thể trộn lẫn.

Điều đáng quý là người làm tranh Đông Hồ luôn bước vào nghề bằng tinh thần khiêm nhường. Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế - người đang giữ kho mẫu tranh phong phú bậc nhất làng Hồ, kế nghiệp truyền thống 22 đời làm tranh luôn nói với con cháu rằng, phải biết mình là ai trước khi cầm bản khắc.

“Tranh không có hồn coi như vứt. Tâm không sáng mà dập bản cũng vứt nốt. Vừa làm tranh vừa nghĩ cách kiếm tiền lại càng vứt”, ông Chế chia sẻ. Với một nghệ nhân lão luyện như ông, kỹ thuật chỉ là thứ phụ; cái giữ nghề chính là đạo, là đức, là lòng tự trọng với văn hóa. Cũng nhờ quan niệm ấy mà hàng trăm mẫu tranh cổ vẫn được gia đình ông gìn giữ, phục dựng và sáng tạo thêm những mẫu mới, tạo nên sức sống bền bỉ của dòng tranh dân tộc.

Giữ lại sắc dân tộc trên giấy điệp

Tuy nhiên, sự bền bỉ ấy không phải lúc nào cũng đủ sức chống lại tác động của thị trường. Ở làng Hồ hôm nay, người còn làm tranh theo đúng kỹ thuật cổ truyền chỉ còn vài ba gia đình, trong khi phần lớn các hộ đã chuyển sang làm hàng mã để mưu sinh. Nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam khi còn tại thế đã chua chát nói rằng, những năm đói kém tranh Đông Hồ không chết, nhưng khi lúc sung túc thì lại không sống nổi vì cái đạo nghề bị phai nhạt.

Câu nói ấy phản ánh thực trạng đứt gãy truyền nghề, áp lực thị trường, sản phẩm công nghiệp giả mạo tranh Đông Hồ tràn lan khiến nghề truyền thống đứng trước nguy cơ biến mất ngay tại nơi nó sinh ra. Để làm một bức tranh Đông Hồ đúng nghĩa, khâu làm giấy điệp đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Giấy được lấy từ làng Phong Khê - loại giấy dó từng dùng để viết sắc phong.

Trên nền giấy dó ấy, nghệ nhân quét một lớp hỗn hợp bột điệp trộn với hồ nếp. Chổi quét phải là chổi lá thông, bởi chỉ loại chổi này mới tạo được những đường ganh mịn, đều và giữ lại độ óng ánh đặc trưng.

Giấy điệp vừa dai vừa mềm, lại phản chiếu ánh sáng tự nhiên khiến màu sắc khi in lên trở nên rực rỡ hơn mà vẫn thanh và trong. Vì thế, một bức tranh có thể được dập khuôn đến 4 - 5 lần, mỗi lần phải đặt bản khắc chính xác tuyệt đối. Sự chuẩn mực ấy không chỉ cần kỹ năng, mà còn cần sự nhẫn nại và tỉ mỉ như một nghi lễ.

Nhờ những kỹ thuật cổ truyền và chất liệu tự nhiên ấy, tranh Đông Hồ có độ bền đáng kinh ngạc. Nhiều bức tranh vài trăm năm tuổi vẫn giữ màu, không phai nhòe. Đây là điều mà các loại tranh công nghiệp không thể đạt được, linh hồn của dòng tranh cũng nằm chính ở sự trường tồn ấy.

Khi UNESCO đưa nghề làm tranh dân gian Đông Hồ vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp, đồng nghĩa với cảnh báo nếu không hành động ngay, những kỹ thuật thủ công tinh vi, những bản khắc gỗ truyền đời và cả triết lý ẩn sâu trong từng sắc màu có thể biến mất vĩnh viễn.

Việc bảo vệ và hồi sinh di sản vì thế trở thành trách nhiệm chung của Nhà nước, nghệ nhân và cả cộng đồng. Trong bối cảnh hội nhập, giữ lại “màu dân tộc” là giữ lại thứ bản sắc căn cốt nhất của văn hóa truyền thống, giữ được nghề làm tranh Đông Hồ là giữ được một phần tâm hồn Việt, nhưng để nghề mai một là đánh mất một lớp trầm tích quý báu của văn hóa dân tộc.