Từ cú ngã sân khấu đến thế giới vuông tròn: Một hành trình hồi sinh của Doãn Hoàng Kiên

Hành trình không mệt mỏi của một nghệ sĩ thị giác

Tôi quen Doãn Hoàng Kiên khi anh vừa đoạt Giải đặc biệt tại Liên hoan Xiếc quốc tế lần thứ 16 ở Paris (Pháp) với tiết mục “Đế kiếm trên thang”. Gương mặt điển trai, tác phong mạnh mẽ và sự can trường của một nghệ sĩ xiếc đã khiến anh trở thành tâm điểm trong mọi cuộc gặp gỡ thời ấy. Rồi anh còn đóng phim. Từng được giới chuyên môn đánh giá là một trong những diễn viên có tài năng diễn xuất, thể hiện được chiều sâu nội tâm của nhân vật, Kiên đã “đóng đinh” với hình tượng đàn ông trung trực, vạm vỡ, lôi cuốn qua hàng loạt phim: “Khách ở quê ra”, “Những người trẻ tuổi”; “Người sót lại của rừng cười”, “Vua bãi rác”... Nhưng đúng lúc sự nghiệp rực rỡ nhất, một tai nạn nghề nghiệp nghiêm trọng ở Cao Bằng (ngã từ độ cao 7,5m xuống sàn diễn) đã khiến Kiên phải dừng chân trong nghề. Anh kể: “Tôi may mắn bởi cú ngã của số phận đã không kết thúc cuộc sống của mình…”.

Có lẽ chính cú ngã ấy mở ra một con đường mới. Kiên âm thầm bắt đầu lại từ đầu, cần mẫn cắp sách đến giảng đường Yết Kiêu để học vẽ. Kiên may mắn gặp những bậc thầy hội họa như họa sĩ Mai Văn Hiến, Phạm Viết Song - những người dìu dắt anh trong những năm đầu tiên đến với hội họa. Và như anh nói trong một cuộc trò chuyện: “Ở hội họa, tôi tìm thấy sự chia sẻ nội tâm... chỉ ở hội họa tôi mới được độc lập và tự do sáng tạo thỏa thích”.

Hai mươi lăm năm qua, Kiên gần như không ngừng dấn thân vào sáng tạo. Từ hội họa giá vẽ, các dự án sắp đặt, tới phim ngắn thử nghiệm, thiết kế sân khấu, tham gia các hoạt động nghệ thuật cộng đồng… Kiên có mặt ở nhiều không gian nghệ thuật khác nhau, luôn âm thầm, kiên nhẫn.

Nhà văn Tạ Duy Anh - người đã dõi theo Kiên nhiều năm - viết rằng Kiên là một người “không ồn ào, không chạy theo truyền thông, bỏ ngoài tai mọi chuyện cơm áo, thị phi”, và rằng anh “lặng lẽ làm cuộc sáng thế theo cách của mình, tự làm khó mình… thách thức mọi bình phẩm”.

Lời nhận xét ấy, theo tôi, chính là một trong những mô tả chuẩn xác nhất về Kiên – một nghệ sĩ luôn chọn đi con đường khó, đường riêng và chấp nhận trả giá.

Trong hơn 15 năm, Kiên dấn thân vào nhiều dự án đáng chú ý: Từ triển lãm “Giới hạn” (Limits – 2008), các tác phẩm sắp đặt dùng thanh barie, tới phim thử nghiệm, hay những sắp đặt cộng đồng như tưởng niệm nạn nhân Covid-19 bên sông Hồng. Ở mỗi giai đoạn, Kiên đều kiên trì tìm kiếm một ngôn ngữ mới, một cách chạm vào bản thể và câu hỏi đời sống mà anh luôn tự đặt ra.

Nhà nghiên cứu Đỗ Lai Thúy, khi viết về loạt tranh barie nổi tiếng của Kiên, nhận xét rằng, nghệ sĩ này luôn đối diện với “giới hạn” - cả bên ngoài lẫn bên trong - và tìm mọi cách để vượt qua chúng. Ông viết: “Trong tranh Kiên luôn có một tam giác Giới hạn - Vượt qua - Thời gian”.

Đó không chỉ là “giới hạn” trong nghệ thuật, mà còn là giới hạn của một đời người từng chạm vào đấu trường xiếc, vào tai nạn, vào những biến động tinh thần sâu sắc.

Cũng vì thế, khi Kiên đi sâu vào những sáng tác gần đây, nơi vòng tròn, hình vuông, màu đen - trắng - đỏ - vàng - lam trở thành các đơn vị cơ bản, anh như đang kiến tạo một thế giới riêng. Nhà nghiên cứu Phạm Minh Quân gọi đó là “vũ trụ quan họa đồ”, còn Quách Cường xem tranh Kiên như “một bản kinh không viết bằng chữ mà bằng vòng tròn, ô vuông, điểm đen, đường kẻ” - thứ hội họa “tĩnh mà động”, “tối giản mà sâu thẳm”.

“Trăm năm tính cuộc vuông tròn” - triển lãm của một chặng đường đời

Từ năm 2020 đến 2025, Kiên trải qua những biến động lớn của cuộc đời: Những năm Covid đầy giông bão, sự ra đi của người cha vợ, cũng là người thầy đáng kính, những lo toan gia đình chồng chất, rồi chính anh hai lần phải nhập viện bằng xe lăn… Ấy thế nhưng trong những tháng ngày ấy, Kiên lại lặng lẽ khởi động một dự án nghệ thuật dài hơi, bắt đầu trong một căn phòng nhỏ ở Hà Đông. Từ không gian chật hẹp ấy, anh kiên trì dựng lại thế giới của riêng mình, mày mò kết nối những điều học hỏi được từ văn bản, triết thuyết, từ hệ tư tưởng Âm Dương Ngũ Hành mà cha vợ để lại, đến những hiểu biết về vật lý hiện đại, vũ trụ học… để dần hình thành một ngôn ngữ thị giác mới, vừa như hồi đáp những trải nghiệm sâu thẳm của bản thân, vừa như một cách anh tự tìm đường trở lại với chính mình.

“Trăm năm tính cuộc vuông tròn” là kết tinh của hành trình ấy. Triển lãm trưng bày 30 bức tranh khổ lớn trên giấy dó bồi toan, cùng hệ thống sắp đặt gồm hơn 2.000 decan biểu tượng ngũ hành, 318 gương tròn tượng hình chiếu sáng và nhiều vật phẩm âm dương kết nối hữu cơ với không gian triển lãm rộng 160m² tại Artera Space, 115 Nguyễn Thái Học, Ba Đình, Hà Nội.

Không chỉ dừng lại ở trưng bày, Kiên còn tự biên tập một cuốn artbook song ngữ dày 208 trang do Nhà xuất bản Mỹ thuật ấn hành, như một vật phẩm tri ân người thầy và như một cách lưu giữ toàn bộ tiến trình sáng tạo của giai đoạn quan trọng này. Nhà văn Tạ Duy Anh nhận xét rằng, cuốn sách đẹp và sang trọng ấy giúp ông có được “một cái nhìn hệ thống” về sáng tác của Kiên, rằng mỗi bức tranh dường như đều “ẩn một điều gì đó phía sau lớp màu luôn chuyển động”. Và, như mọi chặng đường quan trọng trong đời, Kiên dành phần lớn lời tự sự của mình để tri ân gia đình, bạn bè, đồng nghiệp; tri ân những học giả, văn nghệ sĩ, nhà nghiên cứu đã góp ý, viết bài, gợi tên cho triển lãm; tri ân những người ủng hộ âm thầm cả vật chất lẫn tinh thần; và tri ân cả những khán giả “xem triển lãm qua sách” trước khi đến xem trực tiếp.

Đọc những dòng ấy, tôi hiểu rằng “Trăm năm tính cuộc vuông tròn” không chỉ là một triển lãm quan trọng, mà còn là một hành trình đời sống được kết tinh lại bằng lòng biết ơn, sự bền bỉ và niềm tin mãnh liệt vào nghệ thuật - thứ luôn giúp Kiên đứng dậy sau mỗi giông bão để tiếp tục đi tiếp con đường của riêng mình.

Kiên từng viết: “Thật hạnh phúc khi đánh động được điều gì đó… khi ai đó tự hỏi: Khi chúng ta là ai và từ đâu đến? Ta làm gì và sẽ đi về đâu?”.

Có thể anh không trả lời thay ai được, nhưng anh đã tự trả lời cho mình - bằng tranh, bằng hành trình sống, bằng sự bền bỉ kéo dài mấy chục năm qua.

Triển lãm lần này, với tôi, là một lời khẳng định rằng, dù cuộc đời có giới hạn, nghệ thuật của Kiên vẫn đang mở rộng không ngừng. Kiên vẽ để hiểu mình, để đối thoại với thế giới, để nối những vết thương bằng những vòng tròn, ô vuông, đường nét mà anh xem như những ký tự của bản mệnh. Chúc anh bình an đi tiếp con đường của mình. Và chúc triển lãm “Trăm năm tính cuộc vuông tròn” mở ra một hành trình mới - tròn đầy, sâu sắc và đáng nhớ.