Nhìn lại hướng tiếp cận của WHO đối với vấn đề sức khỏe toàn cầu

Tuy nhiên, nhìn lại chặng đường của tổ chức này trong những năm qua, đặc biệt qua hai vấn đề tiêu biểu là kiểm soát thuốc lá và ứng phó đại dịch, có thể thấy cách tiếp cận của WHO đang dần lộ rõ có sự tham gia và can thiệp về mặt chính trị của các nhân, tổ chức. Các chính sách của WHO gây nhiều tranh cãi hơn là đồng thuận, dẫn đến sự kêu gọi tổ chức này phải thay đổi mạnh mẽ về hướng tiếp cận để đáp ứng thực tế mới của y tế toàn cầu.

Nguy cơ chính sách từ WHO bị chi phối bởi các nguồn tiền ẩn danh

Mới đây, một báo cáo quốc tế công bố tháng 10/2025 với tiêu đề “The Next Chapter Unfolds: Bloomberg and WHO’s Expanding Shadow Over Global Health Sovereignty” (Bloomberg và cái bóng ngày càng lớn của WHO đối với chủ quyền trong chính sách y tế toàn cầu) đã thu hút sự chú ý khi phân tích vai trò của các nhà tài trợ tư nhân, đặc biệt là Quỹ Bloomberg Philanthropies, trong các hoạt động của WHO. Báo cáo chỉ ra rằng nguồn tài trợ tư nhân ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc định hình các chương trình y tế toàn cầu, trong đó có lĩnh vực kiểm soát thuốc lá.

Bloomberg Philanthropies hiện là nhà tài trợ tư nhân lớn nhất cho các chương trình kiểm soát thuốc lá ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình, đồng thời là đơn vị hỗ trợ phát triển chiến lược MPOWER của WHO. Báo cáo nhận định rằng các sáng kiến này đã góp phần thúc đẩy nhiều quốc gia xây dựng chính sách y tế phù hợp với khuyến nghị quốc tế. Tuy nhiên, cũng có ý kiến cho rằng cách tiếp cận mang tính khuôn mẫu là chưa hoàn toàn phản ánh hết đặc thù và nhu cầu riêng của từng quốc gia.

Bên cạnh đó, báo cáo cũng đề cập đến vấn đề minh bạch trong tài trợ, sau khi một số nguồn tin cho biết Quỹ WHO (WHO Foundation) nhận được tỷ lệ đáng kể các khoản đóng góp từ các nhà tài trợ không công khai danh tính. Tính đến cuối năm 2023, 60% nhà tài trợ doanh nghiệp và 80% tiền quyên góp lớn đến từ các nguồn không công khai, làm dấy lên nghi vấn về tính khoa học và khách quan trong các khuyến nghị WHO về các chính sách kiểm soát thuốc lá.

Đầu năm 2025, Bộ Nội vụ Pakistan được cho là đã đóng cửa các tổ chức liên kết với Bloomberg vì “bất thường tài chính”. Tại Ấn Độ, một cuộc điều tra của Reuters năm 2017 phát hiện các tổ chức phi chính phủ (NGO) được Bloomberg tài trợ đã bị thu hồi giấy phép sau khi bị cáo buộc vận động hành lang ngoài khuôn khổ giám sát dân chủ.

Tại Hoa Kỳ, một báo cáo của Ủy ban Giám sát Hạ viện (House Oversight Committee) vào tháng 7/2025 đã cáo buộc Bloomberg Philanthropies sử dụng nguồn lực khổng lồ để tác động đến chính sách trong nước thông qua hoạt động pháp lý và việc bổ nhiệm nhân sự, qua đó né tránh cơ chế giám sát dân chủ.

Bất chấp những dữ liệu đời thực và báo cáo khoa học đến từ Cục Quản lý thực Phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cùng nhiều quốc gia thuộc khối G7 (Nhật, Đức, Ý, Anh…), WHO vẫn bỏ qua vai trò của cơ hội về khả năng giảm tác hại của các sản phẩm thuốc lá không khói thay thế cho thuốc lá điếu.

Trong khi đó, Bộ trưởng Y tế Mỹ Robert F. Kennedy Jr. công bố, gánh nặng y tế do thuốc lá điếu gây ra mỗi năm lên tới 640 tỷ USD và nhận định rằng, các sản phẩm thay thế không khói thuốc ưu việt hơn so với thuốc lá truyền thống.

Thiếu minh bạch: Đổ vỡ mối quan hệ với Mỹ

Không chỉ vấn đề về thuốc lá, sự minh bạch của WHO còn là câu hỏi lớn không có lời giải, dẫn đến gãy đổ mối quan hệ với Mỹ. Đầu năm 2025, chỉ khoảng 8 giờ sau khi chính thức nhậm chức, Tổng thống Donald Trump đã ký sắc lệnh hành pháp nêu rõ hàng loạt lý do cho quyết định Mỹ chính thức rút khỏi WHO.

Có 3 lý do chính để Mỹ quyết định rời WHO bất chấp nỗ lực xoa dịu của đại diện tổ chức này. Thứ nhất, Mỹ cho rằng WHO đã xử lý không tốt đại dịch COVID-19 và các cuộc khủng hoảng sức khỏe toàn cầu khác, không thực hiện được các cải cách cấp thiết để cải thiện năng lực tổ chức. Tiếp đến, WHO được cho là bị ảnh hưởng bởi lợi ích chính trị không phù hợp, không thể chứng minh sự độc lập khỏi ảnh hưởng của các quốc gia thành viên. Sau cùng, Mỹ phản đối việc WHO yêu cầu Washington chi trả các khoản tiền quá cao một cách không công bằng, không tương xứng với số tiền các quốc gia khác đã đóng góp, trong đó có Trung Quốc.

Ngày 20/5, ông Kennedy còn chỉ trích WHO đang ngày càng phình to và "hấp hối", cũng như kêu gọi các quốc gia khác theo chân Mỹ rút khỏi tổ chức này. Báo Wall Street Journal (Mỹ) ngày 15/04/2020 bình luận: “Thế giới cần một tổ chức có năng lực đưa ra các khuyến nghị minh bạch về sức khỏe cộng đồng và ứng phó với dịch bệnh toàn cầu. Thế nhưng, WHO ngày càng ít tập trung vào nhiệm vụ trọng tâm này, mà chỉ lãng phí ngân sách vào những chiến dịch quảng bá cho chương trình chăm sóc sức khỏe của chính phủ và tấn công các công ty thuốc lá”.

Từ những tranh cãi kể trên, nhiều chuyên gia cho rằng WHO cần tiến hành cải cách toàn diện để khôi phục niềm tin của cộng đồng quốc tế và củng cố vai trò lãnh đạo trong y tế toàn cầu. Trước hết, tổ chức này cần minh bạch hóa các nguồn tài trợ nhằm đảm bảo mọi quyết định và chính sách được xây dựng dựa trên lợi ích công, không chịu tác động bởi các bên đóng góp tài chính. WHO cũng nên mở rộng diễn đàn cho các nhà khoa học với quan điểm đa chiều, bao gồm cả những người ủng hộ phương pháp giảm hại trong kiểm soát thuốc lá, để các vấn đề được xem xét toàn diện và dựa trên bằng chứng khoa học thay vì định kiến chính trị. Đồng thời, tổ chức cần tôn trọng chủ quyền và điều kiện đặc thù của từng quốc gia, xây dựng khuyến nghị phù hợp với thực tế thay vì áp dụng một mô hình chung được “thiết kế” từ định hướng của các nhà tài trợ ẩn danh.

Chỉ khi thực hiện được những cải cách này, WHO mới có thể lấy lại vị thế trung tâm trong hệ thống y tế toàn cầu và trở về đúng sứ mệnh ban đầu – bảo vệ sức khỏe cho mọi người, ở mọi nơi.