Khám phá những điều lý thú trên "giao lộ di sản" của Hà Nội

Thánh đường của tri thức

Ngay tại trung tâm Hà Nội, trên con phố Lê Thánh Tông có một bức họa khổng lồ được vẽ theo phong cách bích họa châu Âu nhưng nội dung tác phẩm lại hoàn toàn mang chất Việt. Đó là bức họa ở giảng đường Đại học Khoa học Tự nhiên (Đại học Quốc gia Hà Nội), nơi xưa kia là Đại học Đông Dương, sau đó là Đại học Tổng hợp.

Trung tâm bức họa là cổng tam quan truyền thống quen thuộc vùng đồng bằng Bắc Bộ, nằm dưới một tán cây cổ thụ sum suê. Hai bên cổng là một đôi câu đối về sự học, dịch nghĩa là: “Nhân tài là nguyên khí quốc gia/Đại học là gốc của giáo hóa”.

Khoảng không gian rộng trước cổng tam quan, là nơi họa sĩ mô tả sinh động chân dung của những con người của xã hội Việt Nam cách đây tròn một thế kỷ - khi Việt Nam còn là thuộc địa, gồm cả người Pháp lẫn những cư dân bản xứ. Họ thực hiện các động tác thể hiện các chuyên môn khác nhau mà ngôi trường đào tạo: Bác sĩ thú y điều trị một con bò, các nhà hóa học thực hiện phân tích, bác sĩ thực hiện việc tiêm vắc-xin, quan tòa đang tranh biện, kỹ sư hướng dẫn nông dân cách thức hoạt động của máy cày…

Bức họa khổng lồ có kích thước 11x7m, đặt ở trung tâm giảng đường kết hợp kiến trúc với những cây cột, mái vòm khổng lồ, giảng đường gợi cảm giác như một thánh đường - thánh đường của tri thức.

Chưa hết, điều bất ngờ tiếp theo, tác giả của bức họa khổng lồ này là hoạ sĩ Victor Tardieu - Hiệu trưởng đầu tiên của Đại học Mỹ thuật Đông Dương, cái nôi đào tạo ra hàng loạt nhân tài mỹ thuật cho đất nước, giúp mỹ thuật Việt vang danh thế giới. Bức họa có đến 200 nhân vật khác nhau, trong đó có chính… cha con họa sĩ.

Nhiều người vẫn nghĩ công trình là một kiến trúc Pháp nhưng thực tế không phải vậy. Các kiến trúc sư sử dụng rất nhiều hoạ tiết trang trí của phương Đông, của Việt Nam để “phối” vào phong cách kiến trúc phương Tây. Kết quả là họ tạo ra một phong cách kiến trúc mới, không gặp ở đâu trên thế giới, được định danh là kiến trúc Đông Dương.

Lịch sử ghi dấu trên từng vết song sắt

Một đặc trưng của Hà Nội là những con phố Pháp, những công trình do người Pháp xây dựng. Những con phố Pháp điển hình ở khu vực quận Hoàn Kiếm được thiết kế ô bàn cờ, luôn một sự hài hoà, đầy nhịp điệu giữa các toà nhà - vườn hoa - mặt nước.

Trục đường từ Lý Thái Tổ - Lê Thánh Tông có những điểm nhấn về kiến trúc như: Ngân hàng Nhà nước - Bắc Bộ Phủ - Nhà hát Lớn - Đại học Tổng hợp là một điển hình như thế. Đan xen những công trình kiến trúc là những vườn hoa: Diên Hồng, Cổ Tân, Tao Đàn...

Nếu đi bộ ở khoảng cách gần, người ta sẽ ngạc nhiên khi giữa Hà Nội hiện đại, hàng rào sắt của toà nhà Bắc Bộ phủ lại có đầy những “vết sẹo” lồi lõm. Thậm chí có cả những thanh sắt bị xuyên thủng, hay trên thanh sắt còn găm những mẩu kim loại.

Những “vết sẹo” này có một lịch sử độc đáo, đầy bi tráng.

Người Việt ai cũng thuộc làu việc Cách mạng tháng Tám thành công tại Hà Nội vào ngày 19/8. Mốc son đánh dấu sự thành công này là khi quân ta chiếm Phủ Thống sứ Bắc Kỳ - nơi chính là Nhà khách Chính phủ hiện nay.

Cách mạng tháng Tám thành công, Bác Hồ về Hà Nội và đọc Tuyên ngôn độc lập ngày 2/9/1945. Người có một thời gian sống, làm việc tại nơi này. Khi Toàn quốc kháng chiến nổ ra tháng 12/1946, Bắc Bộ Phủ là một trong những nơi quân Pháp tập trung lực lượng mạnh để chiếm lại. Hoả lực quân Pháp vượt trội, không ngạc nhiên khi những vết sẹo trên hàng rào sắt chủ yếu hướng từ bên ngoài vào.

Đây cũng là nơi Anh hùng Lê Gia Đỉnh hy sinh, khi mình anh ở lại chiến đấu, cản đường cho quân ta rút lui trong một trận chiến không cân sức. Anh hùng Lê Gia Đỉnh được mệnh danh là người “cảm tử quân số 1” của Hà Nội.

Những dấu ấn mỹ thuật phương Đông

Nhà hát Lớn là một trong những biểu tượng của Hà Nội mà ai cũng biết nhưng không phải ai cũng biết nơi đây vốn là một đầm lầy. Để xây dựng được toà nhà khổng lồ này, những người thợ xưa đã phải đóng tới 35 nghìn chiếc cọc tre. Nhiều nguyên vật liệu khi xây dựng phải nhập khẩu từ Pháp sang.

Nếu giảng đường Đại học Đông Dương tạo cảm giác như một thánh đường thì nội thất bên trong Nhà hát Lớn lộng lẫy như một cung điện Châu Âu.

Nằm ngay sau Nhà hát Lớn là Viện Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, xưa kia là Viện Viễn Đông Bác Cổ. Nếu như Đại học Đông Dương khởi đầu cho kiến trúc Đông Dương thì với Viện Viễn Đông Bác Cổ, những yếu tố kiến trúc, mỹ thuật phương Đông được sử dụng đậm nét. Bởi thế, ngay với những người không am tường kiến trúc, người ta cũng có cảm giác thân quen ngay từ cái nhìn đầu tiên.

Sáng tạo trên nền di sản kiến trúc

Tháng 11 này, hàng loạt công trình kiến trúc Pháp mở cửa đón cộng đồng khi diễn ra Lễ hội Thiết kế Sáng tạo Hà Nội 2024 mang tên “Giao lộ Sáng tạo”.

“Giao lộ Sáng tạo” được hình thành bởi sự kết nối giữa trục Bắc - Nam (phố Lý Thái Tổ - Lê Thánh Tông) và trục Đông - Tây (dốc Bác Cổ - phố Tràng Tiền). Không gian này có hàng loạt di sản kiến trúc từ thời Pháp thuộc và đang được khai thác trong thời hiện đại như: Cung Thiếu nhi Hà Nội (Ấu trĩ viên), Nhà khách Chính phủ (Bắc Bộ phủ), Nhà hát Lớn, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, Đại học Tổng hợp… và các vườn hoa Nhà hát Lớn, Cổ Tân, Diên Hồng, Tao Đàn, Lý Thái Tổ.

Những công trình kiến trúc, những vườn hoa sẽ trở thành không gian của văn hoá, nghệ thuật và sáng tạo.

Nếu tính theo trục Bắc Nam, Cung Thiếu nhi Hà Nội sẽ là điểm khởi đầu. Đây cũng là nơi diễn ra nhiều sự kiện văn hoá - sáng tạo dày đặc nhất. Mỗi người, dù những sở thích khác nhau về nghệ thuật đều tìm thấy điều mình yêu thích trong không gian này, khi tại đây vừa có các cuộc triển lãm - workshop - tọa đàm về nghệ thuật thị giác.

Triển lãm Chèo Méo giới thiệu tác phẩm của trẻ tự kỷ, sân chơi mẫu tự Điềm Phùng Thị, cuộc thi vẽ tranh trên sân. Tại đây cũng có những buổi trình chiếu - toạ đàm về điện ảnh như: "Culi không bao giờ khóc" nói về thành phố như một nhân vật điện ảnh; "Xây dựng hình ảnh Hà Nội trong điện ảnh qua các thời kỳ"; chiếu phim "Hãy tha thứ cho em" (sản xuất năm 1992, đạo diễn Lưu Trọng Ninh) hay những hoạt động tương tác - triển lãm, biểu diễn nghệ thuật khác.

Trong khi đó, “điểm hút” giới trẻ đến Bảo tàng Lịch sử quốc gia là một show diễn về thời trang của các đơn vị nghiên cứu, phục hồi các loại cổ phục và thực hành âm nhạc. Show diễn mang một cái tên gợi nhiều tò mò là “Kế vãng khai lai” với ý nghĩa kế thừa tinh hoa quá khứ, khai mở tương lai.

Nhà hát Lớn, ngoài những show âm nhạc, thời trang sẽ có một Lễ diễu hành giới thiệu đến công chúng cộng đồng sáng tạo của thành phố Hà Nội. Lễ diễu hành tôn vinh, quảng bá 7 lĩnh vực sáng tạo bao gồm: thủ công mỹ nghệ và nghệ thuật dân gian, thiết kế, phim ảnh, ẩm thực, văn học, nghệ thuật truyền thống và âm nhạc.

7 tác phẩm đại diện cho 7 lĩnh vực được tạo hình độc đáo, kết hợp giữa sáng tạo truyền thống và sáng tạo hiện đại, tạo nên một bức tranh đa dạng. Ngoài ra, Lễ diễu hành còn có các đoàn riêng biệt theo nhóm các đơn vị, với biểu trưng cho mỗi lĩnh vực, sử dụng những cách thể hiện đa dạng và cuốn hút.

Đặc biệt, các xe buýt du lịch hai tầng sẽ được huy động sử dụng như những sân khấu di động, biểu diễn các màn trình diễn ấn tượng và âm thanh sôi động.

Điểm cuối của “trục sáng tạo” này là Đại học Quốc gia Hà Nội (Đại học Tổng hợp cũ), nơi tần suất các hoạt động văn hoá - sáng tạo chỉ đứng thứ hai sau Cung Thiếu nhi Hà Nội. Nơi đây được các nghệ sĩ, nhà sáng tạo đầu tư nhiều công sức nhất là tổ hợp triển lãm nghệ thuật tương tác Cảm thức Đông Dương. Tại đây sẽ trưng bày cụm các tác phẩm nghệ thuật tương tác độc đáo, gợi mở những cảm thức xưa cũ về kiến trúc và mỹ thuật Đông Dương, trong cảm quan đa dạng của những kiến trúc sư, họa sĩ và nghệ sĩ hiện tại.

Đây là một tổ hợp khổng lồ tập hợp những sáng tạo của các nghệ sĩ, nhà thiết kế. Các tác phẩm nghệ thuật thị giác “phủ kín” sảnh chính của toà nhà cho đến giảng đường, các mái vòm của toà nhà…

Các nghệ sĩ sử dụng nhiều công nghệ sắp đặt hiện đại để “kể” những nét đẹp của quá khứ, giúp công chúng cảm nhận đa chiều, đa giác quan về nghệ thuật, kiến trúc Đông Dương. Cảm thức Đông Dương chính là cảm thức đã đặt nền móng cho nền kiến trúc, mỹ thuật và thiết kế hiện đại của Việt Nam.